Piękne oczy Bin Ladena, czyli Pakistan przed „11 września”.

Było zimno. Cholernie zimno. Temperatura spadła do 5 stopni Celsjusza. Po wieczornym upale nie było śladu. Utrzymująca się w powietrzu wilgotność potęgowała jedynie uczucie chłodu. Czekałem, aż zagotuje się woda. Prymus szumiał na pustej ulicy w Gilgit. Kto to widział, żebym w Pakistanie sam musiał sobie robić herbatę? Przecież to nie do pomyślenia. No, ale co zrobić. Wszystko przez ten autobus. Zwyczajnie, ani się nie popsuł, ani nie złapał gumy. Po prostu dojechał na czas. Wydawało się to niemożliwe, ale naprawdę – przyjechał zgodnie z rozkładem. Nie po pakistańsku. Najpierw wyjechał o czasie z Rawalpindi, potem nie było żadnych kamiennych lawin, ani żadnych robót drogowych. I proszę, zamiast się uczciwie spóźnić o kilka godzin, przyjechał przed świtem. Jeszcze przed pierwszym wezwaniem muezina do modlitwy, przed otwarciem pierwszej knajpki i przed pobudką pierwszego chai wallah.

Cie­ka­wa jest geo­gra­fia świa­ta. Gra­ni­ce. Te umow­ne  – na mapie i te na­tu­ral­ne, ludz­kie, ple­mien­ne. Tylko o go­dzin­ę drogi do Gil­gi­tu znaj­du­je się̨ wy­jąt­ko­we miej­sce. W głę­bo­kiej do­li­nie, na prawo od drogi (jadąc na pół­noc) łączą się rzeki Gil­git i Indus. To wła­śnie tutaj spo­ty­ka­ją się trzy naj­wyż­sze łań­cu­chy gór­skie świa­ta. Hin­du­kusz, Ka­ra­ko­rum i Hi­ma­la­je.

Nie­po­zor­ne miej­sce, któ­re­go pew­nie nikt by nie za­uwa­żył, gdyby nie ta­bli­ca sto­ją­ca na skra­ju drogi. Ta­bli­ca z mapką oczy­wi­ście. Rzeka Gil­git jest tak głę­bo­ka i tak trud­na do po­ko­na­nia, że przez wieki po obu jej stro­nach żyły zu­peł­nie obce sobie ple­mio­na. Nie­mal na wy­cią­gnie­cie ręki czy ra­czej – na rzut ka­mie­niem. Po dru­giej stro­nie świa­ta. To do­pie­ro gra­ni­ca! Żadna tam linia na mapie. Gra­ni­ca re­al­na, z krwi i kości.

Brze­gi rzeki ob­sie­dli dża­la­ła­nie (ja­la­wan), czyli po­szu­ki­wa­cze złota. Sia­da­ją z drew­nia­ny­mi si­ta­mi wzdłuż rzeki i płu­czą złoto. Cały dzień moczą się w lo­do­wa­tej wo­dzie spły­wa­ją­cej z lo­dow­ców, ale za­ra­bia­ją nawet 150 zł dzien­nie. W Pa­ki­sta­nie to wię­cej niż ma­ją­tek!

Mia­sto Gil­git leży nad rzeką o tej samej na­zwie (choć w rze­czy­wi­sto­ści po­łu­dnio­wa czę­ść mia­sta leży już̇ nad Hunzą) i od wie­ków nie zmie­ni­ło swego cha­rak­te­ru. Tak jak w cza­sach Je­dwab­ne­go Szla­ku, tak i teraz Gil­git to wciąż małe mia­stecz­ko, brama Ka­ra­ko­rum, cen­trum han­dlo­we. Do­pie­ro od nie­daw­na to rów­nież ważne lot­ni­sko i baza woj­sko­wa.

Dzi­siej­szy Gil­git od Gil­gi­tu sprzed kil­ku­dzie­się­ciu lat różni się je­dy­nie tym, że pła­sko­rzeź­ba Buddy jest pod ochro­ną. Już nie wolno rzu­cać w nią wo­recz­ka­mi z białą farbą, ani pró­bo­wać jej znisz­czyć. Wy­ry­ta wy­so­ko w skale po­zdra­wia wę­dru­ją­cych z prze­łę­czy Szan­dur. Nie­któ­rzy do­pa­tru­ją się w wy­rzeź­bio­nej po­sta­ci ko­bie­ty. Fak­tycz­nie, na męż­czy­znę ten Budda nie wy­glą­da. Sze­ro­kie bio­dra, wcię­ta talia i de­li­kat­na smu­kłość w kroku wska­zu­ją na ko­bie­tę lub… na nie­udol­ność rzeź­bia­rza. Kie­dyś wszy­scy byli tu bud­dy­sta­mi, ale z po­cząt­kiem XI wieku, afgań­ski suł­tan Mah­mud Gha­zna­wi, znisz­czył klasz­to­ry i wybił mni­chów. Oczy­wi­ście tylko tych, któ­rzy nie prze­szli na islam. Stupy, pła­sko­rzeź­by, księ­gi – pra­wie wszyst­ko znik­nę­ło, za­mie­nio­ne w proch, z któ­re­go po­wsta­ło.

Miesz­kań­cy Hunzy, gdzie leży Gil­git, nie są po­dob­ni do swo­ich są­sia­dów. Mają zde­cy­do­wa­nie za jasną skórę. Kie­dyś my­śla­no, że są po­tom­ka­mi Ma­ce­doń­czy­ków, ale ba­da­nia ge­ne­tycz­ne to po­dob­no wy­klu­czy­ły. Ra­czej bli­żej im do Scy­tów i Sar­ma­tów niż do Gre­ków. Blon­dyn­ki i rudzi zdarzają się tutaj za­dzi­wia­ją­co czę­sto. Miesz­kań­cy Hunzy słyną rów­nież z le­gen­dar­nej wręcz dłu­go­wiecz­no­ści i wi­tal­no­ści. Tutaj nawet dzie­więć­dzie­się­cio­let­ni męż­czyź­ni zo­sta­ją oj­ca­mi.

***

Aslan jako pierw­szy na całej ulicy otwo­rzył swój in­te­res. Gdyby po­spał tro­chę dłu­żej, pew­nie nigdy byśmy na sie­bie nie wpa­dli. Do dziś byśmy nic o sobie nie wie­dzie­li.

Jego ho­te­lik był pełen tu­ry­stów. Jesz­cze nic nie za­po­wia­da­ło zbli­ża­ją­cej się ka­ta­stro­fy. Po­spiesz­ne­go pa­ko­wa­nia i pa­nicz­ne­go exo­du­su. Choć może to nie do końca praw­da, że nic nie za­po­wia­da­ło tu­ry­stycz­nych pu­stek, jesz­cze więk­szej biedy, stra­chu i tego, że w ho­te­lach ob­słu­ga za­miesz­ka w wol­nych po­ko­jach, za­miast gnieź­dzić się w kan­cia­pach dla służ­by. Na każ­dym rogu witał nas prze­cież por­tret mło­de­go, lekko uśmiech­nię­te­go Bin La­de­na. Pa­trzy­ły na nas te jego wiel­kie, nie­mal pięk­ne oczy. Na ich widok wzdy­cha­ła pew­nie nie­jed­na ko­bie­ta, a może i nie­je­den męż­czy­zna.

– On jest na­szym bo­ha­te­rem. Na­szym bra­tem. Ru­skich wy­go­nił, brud­nych mu­dża­he­di­nów wy­go­nił, a Ame­ry­ki się nie boi. I jaki pięk­ny. Praw­dzi­wy mu­zuł­ma­nin. Ta­kich nam po­trze­ba!

Na bal­ko­nie jed­ne­go z więk­szych ho­te­li, na naj­wyż­szym pię­trze, wi­sia­ła flaga Sta­nów Zjed­no­czo­nych. Tyle tylko, że do góry no­ga­mi i po­ma­za­na czer­wo­ną farbą. Obok dwa por­tre­ty za­ma­sko­wa­nych bo­jow­ni­ków. Z ka­ła­cha­mi w rę­kach i pę­ka­mi gra­na­tów na szyi. Ktoś na­ma­lo­wał ich wi­ze­run­ki na no­wiut­kich prze­ście­ra­dłach. Nie do wiary… w kraju, w któ­rym nigdy, w żad­nym ho­te­li­ku nie wi­dzia­łem ani czy­ste­go, ani tym bar­dziej no­we­go prze­ście­ra­dła.

Dwa mie­sią­ce póź­niej wszy­scy ga­pi­li się już tylko w te­le­wi­zo­ry. Pa­trzy­li na Nowy Jork, na WTC. Pa­ki­stań­czy­cy ła­pa­li się za głowy, a tu­ry­ści po­spiesz­nie uda­wa­li się na lot­ni­sko w Is­la­ma­ba­dzie.

Na ulicy sły­chać bu­cze­nie ge­ne­ra­to­rów. Gil­git bar­dziej przy­po­mi­nał ul lub gniaz­do szer­sze­ni niż mia­sto. Cią­głe prze­rwy w do­sta­wach prądu w kraju, który po­sia­da nie­jed­ną bombę ato­mo­wą, wy­da­ją się bez­sen­sow­ne, ale tak już tutaj jest. Je­dy­nie po­ło­żo­na nie­da­le­ko baza woj­sko­wa ma wła­sne ge­ne­ra­to­ry i gdy cała do­li­na znika nagle w ciem­no­ściach, ko­sza­ry wy­glą­da­ją ni­czym sta­tek ko­smicz­ny, który za­wisł w nie­ska­zi­tel­nie czar­nej próż­ni. Lu­dzie nie mają prądu, ale kraj ma bomby ato­mo­we. Kra­jem rzą­dzi prze­cież ge­ne­rał, a nie fi­lo­zof.

***

Aslan nie był po­dob­ny do „małpy z gór”, jak ma­wia­ją na miesz­kań­ców Hunzy w Ka­ra­czi. Nie ubie­rał się w szal­war kamiz, czyli luźne spodnie i długą do kolan ko­szu­lę. Nosił się „po eu­ro­pej­sku”. Na cięż­ko pra­cu­ją­ce­go też nie wy­glą­dał. Ręce nie­znisz­czo­ne, gład­ko ogo­lo­ny, z lekką nad­wa­gą, w je­an­sach i ko­szul­ce ja­kiejś eks­pe­dy­cji na Nanga Par­bat – bar­dziej przy­po­mi­nał pa­ki­stań­skie­go skle­pi­ka­rza z Lon­dy­nu czy Bir­ming­ham niż miesz­kań­ca Hunzy.

Ani jed­nak on, ani żaden z jego przy­ja­ciół, nie uwa­ża­li się za Pa­ki­stań­czy­ków. Byli miesz­kań­ca­mi swo­ich dolin. Ich toż­sa­mość była ści­śle zwią­za­na z ich języ­kiem. Wcale nie z urdu, ale z szina, pasz­tun, balti czy khora.

– Mam w dupie, co się dzie­je w Ka­ra­czi czy w Is­la­ma­ba­dzie. To są ich, Pa­ki­stań­czy­ków, pro­ble­my, a nie nasze. My je­ste­śmy Hun­zai. My je­ste­śmy Ko­hi­stań­czy­ka­mi, Be­lu­dża­mi.

Do­pie­ro kon­flikt z In­dia­mi lub mecz kry­kie­ta czy­nił ich oby­wa­te­la­mi wiel­kie­go Pa­ki­sta­nu – człon­ka­mi na­ro­do­wej wspól­no­ty.

– Pa­ki­stan znowu wy­grał z In­dia­mi w kry­kie­ta. Je­ste­śmy od nich wciąż lepsi!

– My, to zna­czy kto? – py­ta­łem, pod­pusz­cza­jąc ich zło­śli­wie.

– No my, Pa­ki­stan – od­po­wia­da­li, nawet nie będąc świa­do­mi swo­je­go po­dwój­ne­go spo­so­bu my­śle­nia.

***

W Hun­zie lu­dzie żyją zgod­nie z re­li­gią. W za­leż­no­ści od dnia oraz pory roku wy­bie­ra­ją sobie jedną i trzy­ma­ją się jej wier­nie. Do wy­bo­ru mają islam i polo. Islam, choć isma­ilic­ki, trak­tu­ją naj­po­waż­niej. Isma­ili­ci to tacy „mu­zuł­ma­nie prak­tycz­ni”. Na bie­ga­nie pięć razy dzien­nie do me­cze­tu nie mają czasu. Muszą zie­mię ob­ro­bić, póki jest po­go­da, a pole za­zwy­czaj leży kilka ki­lo­me­trów za wsią albo w są­sied­niej do­li­nie. Azanu tam nie sły­chać, bo mi­na­re­tów nie ma i mu­ezin może sobie wzy­wać na mo­dli­twę ile chce – za górką i tak nikt go nie usły­szy. Są za to Jama’at Khana, czyli domy mo­dli­tew­ne, ale nikt ich nie od­wie­dza zbyt czę­sto. Są też szkoły. O…te to mają wzięcie. Lepiej się skupić na nauce. Tu niemal każdy umie czytać, pisać i liczyć. Tak samo mężczyźni jak i kobiety.

Z Hunzy do Al­la­ha jest bli­żej i Allah zro­zu­mie. Sam stwo­rzył te góry, tę srogą zimę i te pola z ja­ło­wą zie­mią. Wie, jak cięż­ko się tu żyje. Niby raz do roku ra­ma­dan. Post ści­sły od wscho­du do za­cho­du sło­ńca. Ale jak tu nie jeść, gdy tchu bra­ku­je, a czło­wiek wy­chu­dzo­ny. Spo­tkać w Hun­zie kogoś z nad­wa­gą to nie­mal cud. Allah zro­zu­mie.

Wio­sną za­wsze pa­nu­je głód. Nie tak strasz­ny, by lu­dzie umie­ra­li, ale na tyle po­waż­ny, że wszy­scy cho­dzą̨ po­de­ner­wo­wa­ni i cią­gle nie­na­je­dze­ni. W cza­sach Kró­le­stwa Hunzy, pierw­sze żniwa były oka­zją do wiel­kie­go świę­ta – ge­na­ni. Pierw­sze świę­to, pierw­sze żniwa, pierw­sza mąka i pełne brzu­chy. Potem było już tylko cze­ka­nie na psze­ni­cę i walka z cza­sem, by zdążyć zro­bić za­pa­sy przed zimą. W Hun­zie jedzą przede wszyst­kim plac­ki na­zy­wa­ne roti i cha­pa­ti. Do tego ryż, jajka i cza­sem ja­kieś mięso, ale rzad­ko. Jak jest do­brze, to ryby i kur­cza­ki, a jak źle, to starą kozę albo ba­ra­na. Albo nic. Gdy jest na­praw­dę źle.

Je się rów­nież śliw­ki. A do­kład­nie mo­re­le. Mają ich je­de­na­ście od­mian. Naj­le­piej sma­ku­ją świe­że, ale takie ra­ry­ta­sy do­stęp­ne są tylko w se­zo­nie. Gdy owoce doj­rze­ją, cała ro­dzi­na zbie­ra je na płót­no i wy­bie­ra pest­ki. Sam miąższ suszy się na słoń­cu i gór­skim wie­trze. Mo­re­le sma­ku­ją póź­niej jak mig­da­ły i wszy­scy noszą je w kie­sze­niach. Z mo­re­li można jesz­cze zro­bić… bim­ber! Hunza water, jak go tutaj na­zy­wa­ją. Mocny, aż się zęby od niego psują! Tak przy­naj­mniej po­in­for­mo­wał mnie pe­wien po­li­cjant, gdy aku­rat miał wolne i gdy po­pi­ja­li­śmy tę „wodę”. Dla po­twier­dze­nia po­ka­zał mi wów­czas swój szczer­ba­ty uśmiech. Nie wiem do końca, czy od si­wu­chy zęby się psują, ale pokaz był prze­ko­nu­ją­cy.

Gdy już wszy­scy na po­ste­run­ku mieli tro­chę w czu­bie (bim­ber lał się od po­po­łu­dnia, a ha­szysz dymił tylko tro­chę kró­cej), nasz go­spo­darz za­pro­sił wszyst­kich na… za­wo­dy w rzu­ca­niu gła­zem. Okej. Z tym gła­zem może tro­chę prze­sa­dzam, ale był to dość spory ka­mień wiel­ko­ści mojej głowy. Za­sa­dy były dzie­cin­nie pro­ste i sama za­ba­wa dosyć dzie­cin­na. Obok mnie stało kil­ku­na­stu nie ta­kich znowu mło­dych męż­czyzn, któ­rzy mimo trzy­dziest­ki na karku nigdy nie spali z ko­bie­tą. Mu­sie­li więc za­cho­wy­wać się jak dzie­ci. Nie byli prze­cież „męż­czy­zna­mi”.

Sta­li­śmy rzę­dem wzdłuż na­ry­so­wa­nej kijem linii, każdy z nas rzu­cał ka­mie­niem, na­stęp­nie któ­ryś z „sę­dziów” za­zna­czał miej­sce upad­ku. Al­ko­hol i ha­szysz szu­mia­ły w gło­wach, a od­le­gło­ści rzu­tów zmniej­sza­ły się z mi­nu­ty na mi­nu­tę. Allah sam stwo­rzył al­ko­hol, to i pew­nie zro­zu­mie.

***

Drugą re­li­gią Hunzy po is­la­mie jest polo. To w za­sa­dzie i re­li­gia, i pasja (inną pasją jest jesz­cze płu­ka­nie złota, ale to hi­sto­ria na osob­ną opo­wieść).

Polo z Gil­gi­tu sły­nie z dwóch zasad:

1. Nie bić prze­ciw­ni­ka w głowę (jego koń to już nie prze­ciw­nik, wiec konia można).

2. Zwy­cię­stwo uspra­wie­dli­wia wszyst­ko inne („Score is a rule”, jak mi dum­nie po­wie­dział pe­wien puł­kow­nik).

Na końcu drogi, na któ­rej stoją ge­ne­ra­to­ry prądu na­pę­dza­ją­ce lo­kal­ne skle­pi­ki, jest nie­wiel­ki plac. Pro­sto­kąt­ny, ogra­ni­czo­ny po bo­kach mur­kiem się­ga­ją­cym ko­niom do pier­si. Obok jed­ne­go z nich wy­bu­do­wa­ny jest po­dest, na któ­rym na czas gry zbie­ra­ją się wi­dzo­wie. Tak jak za­wod­ni­cy muszą być tro­chę sza­le­ni, by pę­dzić na ko­niach i ma­chać drew­nia­ny­mi młot­ka­mi za piłką, tak wi­dzo­wie muszą mieć re­fleks. Za każ­dym razem, gdy piłka lą­du­je obok szpa­le­ru pla­sti­ko­wych krze­seł, wszy­scy zry­wa­ją się w po­pło­chu i ucie­ka­ją jak naj­da­lej od koni. Za­wod­ni­cy widzą tylko piłkę. Ude­rze­nie takim młot­kiem w głowę może ozna­czać na­tych­mia­sto­wą wi­zy­tę u Al­la­ha. Cza­sa­mi w trak­cie go­ni­twy ktoś nie­szczę­śli­wie spad­nie i… po chło­pie.

Wszyst­kie drob­ne roz­gryw­ki i spa­rin­gi (głów­nie Armia ver­sus kto po­pad­nie) to przy­go­to­wa­nia do meczu se­zo­nu. Je­dy­ne­go ta­kie­go meczu polo na świe­cie. Meczu na śmierć i ży­cie. Na honor! „Fre­esty­le mo­un­ta­in polo in it’s pu­rest form” – tak na­zy­wa­ją ten mecz, który jest dla miesz­kań­ców dwóch dolin tym, czym dla Pa­ki­stań­czy­ków z nizin mecz kry­kie­ta Pa­ki­stan – Indie. Od­by­wa się pod prze­łę­czą Shan­dur. Na wiel­kiej łące, po­mię­dzy Hunzą a Chi­tra­lem, na wy­so­ko­ści 3600 me­trów n.p.m. Raz do roku. Dzie­wią­te­go lipca. Shan­dur Polo Fe­sti­val jest wy­da­rze­niem, które wspo­mi­na się la­ta­mi. Po­rów­nu­je z po­przed­ni­mi. Jest grą, która rodzi bo­ha­te­rów.

[Powyższy tekst jest fragmentem opowiadania Nad Dwiema Rzekami Pakistańskiej Północy, które ukazało się w książce wyd. Mercator Poza Utartym Szlakiem]